بحیرای راهببحیرای راهب از جمله مومنان اهل کتاب بود و چند آیه از قرآن در شأن ایشان نازل شده است. فهرست مندرجات۲ - تشابه اسمی بحیرای راهب در روایات ۳ - شأن نزول آیه ۵۲ - ۵۴ سوره قصص ۴ - روایات شأن نزول ۴.۱ - روایت اول ۴.۲ - روایت دوم ۴.۳ - روایت سوم ۴.۴ - روایت چهارم ۵ - شأن نزول آیات دیگر در باره بحیرای راهب ۵.۱ - روایت اول ۵.۲ - روایت دوم ۵.۳ - روایت سوم ۶ - فهرست منابع ۷ - پانویس ۸ - منبع ۱ - نام بحیرای راهب در قرآنذیل چند آیه از بحیرای راهب نام برده شده و نزول آنها در شأن گروهی از مؤمنان اهل کتاب از جمله وی دانسته شده است. در این‌باره عبارات مفسران گوناگون است و از بحیرای راهب، بحیرا و همراهان وی، ۸ نفر از راهبان شام از جمله بحیرا و در مواردی در کنار جمعی از دانشمندان یهود مسلمان شده از بحیرای راهب نیز یاد شده است. از نوع تعبیر برخی مفسران بر می‌آید که تلقی آنان از بحیرای راهب (دست کم در ذیل بعضی از آیات) همان بحیرای راهب معروف است [۱]
کشف‌الاسرار، ج۱، ص۵۵۵؛
[۲]
مجمع‌البیان، ج۳، ص۳۶۱
که در منطقه بُصرای شام پیامبر را در نوجوانی (۹ یا ۱۲ سالگی) همراه با عمویش ابوطالب که در یک کاروان تجاری عازم شام بود، ملاقات کرده است.۲ - تشابه اسمی بحیرای راهب در روایاتمّا تلقی برخی سیره‌نگاران از مجموع روایات اسلامی این است که دو بحیرای راهب وجود داشته است:یکی بحیرای راهبِ معروف که جز روایتی مبهم و مرسل [۳]
السیرة‌النبویه، ج۱، ص۱۹۱
[۴]
السیرة‌النبویه، ج۱، ص۱۸۸
و در عین حال متهم به جعل‌و دارای ضعف متن [۵]
السیرة الحلبیه، ج۱، ص۱۲۰؛
[۶]
الصحیح من سیره، ج۲، ص۹۳۹۴
گزارشی از حال وی در دست نیست.دیگری یکی از ۸ مسیحی شامی است که در سال ششم هجری و پس از فتح خیبر همراه با جعفر‌بن‌ابی‌طالب به مدینه آمده، بر پیامبر وارد شدند [۷]
اسد الغابه، ج۱، ص۳۵۵؛
و به نظر می‌رسد تلقی برخی مفسران از بحیرای راهب در روایات شأن نزول نادرست است و بر فرض پذیرش روایت ملاقات وی با پیامبر در نوجوانی، بعید است وی تا سالهای پس از هجرت زنده بوده باشد [۹]
اسدالغابه، ج۱، ص۳۵۵؛
بنابراین مراد از بحیرا در روایات‌شأن نزول یکی از ۸ نفر مسیحی شامی است. درباره این ۸ نفر نیز جز آن‌که در چند روایت شأن نزولی به صورت مبهم از آنها یاد شده و برخی تنها به نام آنها تصریح کرده‌اند هیچ اطلاعی در دست نیست.۳ - شأن نزول آیه ۵۲ - ۵۴ سوره قصصماوردی در شأن نزول آیات ۵۲ ۵۴ قصص آن ۸ نفر را چنین یاد می‌کند:بحیرا، ابرهه، اشراف، عامر، ایمن، ادریس، نافع و تمیم. قرطبی در نقل دیگری که در ذیل آیه ۸۲ مائده (مائده: ۸۲)آورده، از سه نام ثُمامه، قُثَم و درید به جای عامر، نافع و تمیم یاد کرده است. [۱۲]
تفسیر قرطبی، ج۶، ص۱۶۶
ابن‌اثیر نیز در اُسد الغابه با تردید از مقاتل یا فردی دیگر، آن ۸ نفر را نام برده و به جای عامر از تمّام یاد کرده است. [۱۳]
اسد الغابه، ج۱، ص۱۶۱
۴ - روایات شأن نزول۴.۱ - روایت اولاز قتاده نقل شده که آیات ۵۲ ۵۴ قصص در شأن ۴۰ مسیحی که همراه جعفر به مدینه آمدند نازل شده است که ۳۲ نفر از آنها از حبشه و ۸ نفر دیگر از شام بودند:«اَلَّذینَ ءاتَینهُمُ الکِتبَ مِن قَبلِهِ هُم بِهِ یُؤمِنون • و اِذا یُتلی عَلَیهِم قالوا ءامَنّا بِهِ اِنَّهُ الحَقُّ مِن رَبِّنا اِنّا کُنّا مِن قَبلِهِ مُسلِمین • اُولئِکَ یُؤتَونَ اَجرَهُم مَرَّتَینِ بِما صَبَروا ویَدرَءونَ بِالحَسَنَةِ السَّیِّئَةَ ومِمّا رَزَقنهُم یُنفِقون = آنان که پیش از این) قرآن کتابشان دادیم، به آن ایمان می‌آورند و چون بر آنان خوانده شود گویند:به آن ایمان داریم که آن از پروردگار ما راست و درست است. همانا پیش از آن مسلمان بودیم. اینان‌اند که برای شکیباییشان مزدشان را دو بار دهند و بدی را به نیکی دفع کرده، از آنچه روزیشان داده‌ایم، انفاق می‌کنند». گفته شده:این ۴۰ نفر، پیش از مبعث پیامبر ، به بعثت آن حضرت در آینده نزدیک ایمان داشتند. [۱۵]
تفسیر ماوردی، ج۴، ص۲۵۷؛
[۱۶]
مجمع‌البیان، ج۷، ص۴۰۳؛
[۱۷]
تفسیر قرطبی، ج۱۳، ص۱۹۶
در روایتی از سعید بن‌جبیر و نیز روایتی از ابن‌عباس بدون آن‌که از کسی نام برده شود، به این شأن نزول اشاره شده است. از سعید چنین نقل شده:آنان ۴۰ نفر بودند که با جعفر از حبشه نزد پیامبر آمدند و با مشاهده نیاز شدید مسلمانان، با‌اجازه پیامبر به حبشه بازگشتند و اموال خود را به‌مدینه آورده، میان مسلمانان قسمت کردند، آنگاه آیات پیشین در شأن و ستایش آنها نازل‌شد [۱۸]
تفسیر بغوی، ج۳، ص۳۸۶
؛ امّا گزارشی که این ماجرا را تأیید کند در‌کتب سیره دیده نمی‌شود. روایت ابن‌عباس نیز این است که این آیات، در شأن ۸۰ نفر از اهل کتاب که ۴۰ نفر از نجران ، ۳۲ نفر از حبشه و ۸ نفر از شام بودند، نازل شد و خداوند در این آیات، حال آنان را در برابر پیامبر و شنیدن آیات قرآن وصف‌کرده است. [۱۹]
تفسیر بغوی، ج۳، ص۳۸۶
۴.۲ - روایت دومدر کنار روایات گوناگونی که در شأن نزول آیه ۸۲ مائده گزارش شده [۲۰]
جامع‌البیان، مج۵، ج۷، ص۳
[۲۱]
جامع‌البیان، مج۵، ج۷، ص۷
از مجاهد نقل است که این آیه در شأن هیئتی نازل شده که همراه جعفر به مدینه وارد شدند. [۲۲]
جامع‌البیان، مج۵، ج۷، ص۴
قرطبی در نقلی متفاوت با آنچه در ذیل آیات ۵۲ ۵۴ قصص/ ۲۸ آورده، نقل می‌کند که با جعفر، ۷۰ مرد پشمینه پوش از جمله ۸ نفر شامی، همراه بودند. سپس با ذکر نامِ آنها می‌نویسد:پیامبر سوره یس را برایشان تلاوت کرد و آنان با شنیدن آیات، گریسته، اسلام آوردند و گفتند:چقدر این آیات با آنچه بر عیسی (علیه‌السلام) نازل می‌شد شباهت دارد، آنگاه این بخش از آیه ۸۲ مائده در شأن آنها نازل شد [۲۳]
اسباب‌النزول، ص۱۶۷؛
[۲۴]
تفسیرقرطبی، ج۶، ص۱۶۶
:«ولَتَجِدَنَّ اَقرَبَهُم مَوَدَّةً لِلَّذینَ ءامَنُوا الَّذینَ قالوا اِنّا نَصری ذلِکَ بِاَنَّ‌مِنهُم قِسّیسینَ ورُهبانًا واَنَّهُم لا یَستَکبِرون = و نزدیک‌ترین مردم را به دوستی با اهل ایمان کسانی می‌یابی که گفتند:ما نصرانی هستیم. این بدان سبب است که بعضی از نصارا ، دانایان و زاهدان‌اند و آنان گردنکشی نمی‌کنند». شایان ذکر است چنان‌که از سیاق آیات آشکار است برخی نزول دو آیه بعد را نیز در این جریان می‌دانند. [۲۵]
مجمع البیان، ج۳، ص۳۶۱
۴.۳ - روایت سومطبرسی به نقل از ابن‌عباس نزول آیه ۱۲۱ بقره را نیز در شأن هیئت ۴۰ نفری همراه جعفر که ۳۲ نفر از آنها حبشی و ۸ نفر راهب اهل شام از جمله بحیرا بودند دانسته است: [۲۶]
مجمع البیان، ج۱، ص۳۷۴
«اَلَّذینَ ءاتَینهُمُ الکِتبَ یَتلونَهُ حَقَّ تِلاوتِهِ اُولئِکَ یُؤمِنونَ بِهِ ومَن یَکفُر بِهِ فَاُولئِکَ هُمُ الخسِرون = کسانی که به آنها کتاب دادیم در حالی که به شایستگی از آن پیروی [۲۷]
مجمع البیان، ج۱، ص۳۷۴
می‌کنند به آن ایمان می‌آورند و کسانی که به آن کافر شوند زیان‌کارند». ۴.۴ - روایت چهارممیبدی نقل کرده است که مراد از امّت مقتصد (میانه رو) از اهل کتاب که اهل عمل به تورات و انجیل هستند در آیه ۶۶ مائده ۴۸ کس از جمله بحیرای راهب و اصحاب وی بودند [۲۹]
کشف‌الاسرار، ج۳، ص۱۷۹
:«ولَو اَنَّهُم اَقاموا التَّورةَ والاِنجیلَ وما اُنزِلَ اِلَیهِم مِن رَبِّهِم لاََکَلوا مِن فَوقِهِم ومِن تَحتِ اَرجُلِهِم مِنهُم اُمَّةٌ مُقتَصِدَةٌ وکَثیرٌ مِنهُم ساءَ ما یَعمَلون». ۵ - شأن نزول آیات دیگر در باره بحیرای راهبجز این موارد، ذیلِ چند آیه دیگر از سوره بقره و آل‌عمران در کنار برخی علمای اهل کتاب که اسلام آوردند مانند عبداللّه بن‌سلام ، اسد و اسید، پسران کعب، و امثال اینها از بحیرای راهب نیز یاد شده که به دلیل مسیحی بودن بحیرا و نزول این دو سوره پیش از سال ششم هجرت صحیح به نظر نمی‌رسد: ۴.۱ - روایت اول«ادخُلوا فِی السِّلمِ کافَّةً.» میبدی نقل می‌کند که این آیه در شأن مؤمنان اهل کتاب مانند عبداللّه‌بن سلام و... از جمله بحیرای راهب نازل شد که روز شنبه را بزرگ می‌داشتند و گوشت و شیر شتر را بر طبق حکم جاهلی بر خود حرام می‌شمردند و از پیامبر اجازه می‌خواستند تورات را که کتاب خداست بخوانند و به آن عمل کنند؛ امّا خداوند در آیه فوق به آنان خطاب کرد که به دین اسلام در آیند. [۳۲]
کشف‌الاسرار، ج۲، ص۵۵۵
۴.۲ - روایت دومبلنسی ذیل آیه ۱۶۰ بقره:«اِلاَّ الَّذینَ تابوا واَصلَحوا و بَیَّنوا» مراد از آن کسان از اهل کتاب که از کتمان حقایق الهی درباره پیامبر اسلام توبه و خود را اصلاح کردند و نبوت آن حضرت را اظهار و آشکار ساختند، عده‌ای از یهود و نصارا مانند عبداللّه بن‌سلام، بحیرای راهب و امثال اینها دانسته که اسلام آوردند. [۳۴]
مبهمات القرآن، ج۱، ص۱۸۸۱۸۹
۴.۳ - روایت سومهمو از ابن‌عباس نقل کرده که آیه ۷۶ آل‌عمران در شأن عبداللّه بن‌سلام، بحیرای راهب و دیگر مسلمانان اهل کتاب نازل شد:«بَلی مَن اَوفی بِعَهدِهِ واتَّقی فَاِنَّ اللّهَ یُحِبُّ المُتَّقین» [۳۶]
مبهمات القرآن، ج۱، ص۲۹۰
۶ - فهرست منابعاسباب النزول، واحدی؛ اسد‌الغابة فی معرفة الصحابه؛ الاصابة فی تمییز الصحابه؛ تفسیر مبهمات القرآن؛ جامع البیان عن تأویل آی القرآن؛ الجامع لاحکام القرآن، قرطبی؛ السیرة الحلبیه؛ السیرة النبویه، ابن‌کثیر؛ الصحیح من سیرة النبی الاعظم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)؛ کشف الاسرار و عدة‌الابرار؛ مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن؛ معالم التنزیل فی التفسیر و التأویل، بغوی؛ النکت والعیون، ماوردی. ۷ - پانویس
۸ - منبعدائرةالمعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله«بحیرای راهب» |